STUDIE: KLEINE WATERZUIVERINGEN, GROOT VERSCHIL
COMPACTE SYSTEMEN OF HELOFYTENFILTERS: WAT WERKT BEST?
In het buitengebied of op plaatsen zonder rioolaansluiting moet afvalwater lokaal worden gezuiverd met een IBA-systeem (Individuele Behandeling van Afvalwater). In Vlaanderen zijn er twee populaire types: het compacte systeem, een technische installatie met beluchting die meestal ondergronds wordt geplaatst, en de plantenfilter, ook wel natuurlijke helofytenfilter genoemd.
De Nederlandse kennisinstelling STOWA onderzocht hoe deze systemen in de praktijk presteren (zie volledige studie). Hun resultaten geven zowel particulieren als overheden een duidelijker beeld van de voor- en nadelen van elke aanpak, handig bij het kiezen van de juiste oplossing voor een kleine, eigen waterzuivering. Hieronder geven we u een samenvatting van het onderzoek weer.
OVERZICHT TYPE IBA SYSTEMEN
In Vlaanderen zijn er grofweg twee categorieën IBA’s in gebruik: intensieve (technische, ondergrondse systemen) en extensieve (plantenfilters of natuurlijke systemen). Beide verschillen sterk in werking, uitzicht en gebruiksgemak.
-
Opbouw: Ondergronds, met pompen en beluchters
Uitzicht: Verschillende putdeksels naast elkaar
Ruimtegebruik; Beperkt, ruimte vrijhouden rond putdeksels, geen beplanting mogelijk
Energieverbruik: 300–400 kWh/jaar (Veel beluchting nodig)
Geluid en geur: Luchtborrels en geruis nabij deksels
Onderhoud: Regelmatig, meer technische onderdelen
Levensduur: Korter, afhankelijk van beluchtingsonderdelen
-
Opbouw: Bovengronds, beplant filterbed
Uitzicht: Groene, beplante zone in de tuin
Ruimtegebruik: Integreerbaar als bloemenperk van 10 m²
Energieverbruik: ±15 kWh/jaar (natuurlijke zuivering, enkel periodiek pompen)
Geluid en geur: Stil en geurloos. Het systeem is bedekt met een laag lavastenen, waardoor er geen rechtstreeks contact mogelijk is met het afvalwater.
Onderhoud: Eenvoudig, vergelijkbaar met tuinonderhoud
Levensduur: Lang, natuurlijke robuuste werking
Samengevat:
Een intensieve IBA is vaak goedkoper bij aankoop en neemt weinig plaats in, maar werkt technisch en vraagt daardoor meer energie en onderhoud.
Een plantenfilter vraagt iets meer ruimte, maar bestaat uit (bloeiende) planten die het afvalwater op een natuurlijke, duurzame en energiezuinige manier zuiveren.
2. SAMENVATTING RESULTATEN STUDIE
De STOWA-meetcampagne onderzocht hoe goed kleine waterzuiveringen (IBA-systemen) hun werk doen. Daarbij werd gekeken naar verschillende waterkwaliteitsparameters - dezelfde die ook in België worden gebruikt. Ze geven weer hoeveel vervuiling nog in het water aanwezig is en of het veilig kan worden geloosd.
Hieronder vind je de belangrijkste parameters die STOWA vergeleek tussen compacte systemen en helofytenfilters:
Biologisch en chemisch zuurstofverbruik (BZV en CZV)
Geeft aan hoeveel zuurstof nodig is om organische stoffen af te breken. Hoe lager de waarden, hoe schoner het water.Zwevende stoffen
Kleine deeltjes die het water troebel maken. Ze kunnen ook andere vervuiling meedragen, zoals vetten of metalen.Stikstofverbindingen (N-totaal, ammonium, nitriet, nitraat)
Te hoge stikstofwaarden leiden tot algenbloei en zuurstoftekort in beken of vijvers.Fosfor (fosfaat)
Een belangrijke voedingsstof, maar te veel ervan zorgt (net als stikstof) voor overmatige algengroei in het oppervlaktewater.Metalen (zoals koper, zink, ijzer, lood, nikkel)
Zelfs in kleine hoeveelheden kunnen metalen schadelijk zijn voor planten, dieren en micro-organismen.Medicijnresten en microverontreinigingen
Sporen van geneesmiddelen, cosmetica, pesticiden en andere stoffen die ook bij lage concentraties nefast zijn voor milieu en mens.
ORGANISCHE FRACTIE (BIOLOGISCH - CHEMISCH ZUURSTOF VERBRUIK)
Bij compacte systemen (IBA-3A compact) schommelen de resultaten sterk. Ongeveer de helft van de installaties haalt de Nederlandse norm van < 40 mg BZV/L en < 200 mg CZV/L niet. Vooral bij beperkt onderhoud of foutieve afstelling duiken er uitschieters op, soms tot ver boven de grenswaarden. Dat is zorgwekkend, want in Vlaanderen liggen de eisen nog strenger: maximaal 25 mg BZV/L en 125 mg CZV/L.
Helofytenfilters (IBA-3A helofytensystemen) scoren daarentegen stabiel en hoog. Ze halen een verwijderingsrendement van meer dan 90% en voldoen moeiteloos aan de Nederlandse lozingsnormen – ook tijdens de winter!
De IBA-1, een verbeterde septische put, scoort beduidend lager op zuiveringsrendement en wordt in België niet beschouwd als een volwaardig IBA-systeem. Daarom ligt de focus hier op de vergelijking tussen de compacte en de natuurlijke systemen.
ZWEVENDE STOFFEN
Uit het onderzoek blijkt dat compacte systemen hier minder goed presteren: slechts 20% van de installaties haalt de emissie-eis van < 60 mg/L. Bij de overige systemen blijven opvallend hoge concentraties zwevend stof aanwezig, vooral wanneer de beluchting of slibafvoer niet optimaal verloopt.
De helofytenfilters scoren daar duidelijk beter. Alle geteste filters voldeden ruim aan de norm van < 60 mg/L, met lage tot zeer lage concentraties in het effluent.
NUTRIËNTEN (STIKSTOFVORMEN & FOSFAAT)
Stikstof komt in verschillende vormen voor in afvalwater. De som daarvan noemen we totaal stikstof, maar in Vlaanderen bestaat voor particuliere systemen geen vaste norm. Belangrijk is ook de vorm waarin stikstof voorkomt. Idealiter is dat nitraat (NO₃⁻), want andere vormen zoals ammonium (NH₄⁺) en nitriet (NO₂⁻) zijn toxisch voor het watermilieu.
Bij de compacte systemen (IBA-3A compact) wisselt de dominante stikstofvorm sterk, zowel doorheen de tijd als tussen de verschillende meetperiodes. In veel gevallen blijft ammonium of organisch gebonden stikstof de overheersende fractie, wat duidt op een onvolledige omzetting en dus een minder stabiel proces.
De helofytenfilters tonen een veel robuuster gedrag. In het effluent van de meeste installaties is nitraat veruit de dominante stikstofverbinding, wat wijst op een goed verlopende nitrificatie en een gezonde zuurstofbalans in het filterbed.
het totaal-fosforgehalten in het afvalwater van de IBA-1 systemen en IBA-3A compactsystemen zijn min of meer vergelijkbaar. Vermoedelijk vind in deze systemen nauwelijks fosfaatverwijdering plaats. Daarentegen zijn na passage door het filtersysteem de totaal-fosforgehalten in het effluent van de helofytenfiltersystemen duidelijk verlaagd.
METALEN
Zowel de compacte systemen (IBA-3A compact) als de helofytenfilters (IBA-3A helofytensystemen) vertoonden soms hoge tot zeer hoge metaalconcentraties in het gezuiverde water, vergeleken met de milieukwaliteitsnormen voor oppervlaktewater. Dat is opvallend, want die normen gelden voor opgeloste metalen, terwijl in het onderzoek de totaalconcentratie werd gemeten (inclusief deeltjes die aan zwevend stof gebonden zijn).
Bij compacte systemen werden regelmatig extreme uitschieters gemeten, vooral voor ijzer, koper, lood en zink. Dat wijst op instabiele processen en mogelijke neerslag of loslating van metaaldeeltjes bij storingen of onvoldoende onderhoud.
Bij de helofytenfilters is het beeld genuanceerder. Sommige metalen, zoals aluminium, chroom en koper, werden effectief verlaagd na passage door het filter. Andere elementen, zoals arseen, molybdeen en strontium, vertoonden echter een toename in het effluent. Mogelijke verklaringen zijn uitloging van mineralen uit het substraat of invloeden van het lokale grondwater.
HET BELANG VAN HET JUISTE VULMATERIAAL
Het gebruikte vulmateriaal in een helofytenfilter bepaalt niet alleen hoe goed het water wordt gezuiverd, maar ook hoe duurzaam en veilig het systeem is. Traditioneel worden materialen zoals argex, axylit of andere steenachtige substraten gebruikt. Die werken als drager, maar kunnen ook zware metalen bevatten die langzaam vrijkomen wanneer er continu water doorheen stroomt.
HelloWater kiest daarom bewust voor een eigen ontwikkeld filtermateriaal: Picard. Dit materiaal wordt herwonnen uit agroprocessen en beschikt over een OVAM-grondstoffencertificaat, wat garandeert dat het geen afvalstof is en veilig mag worden toegepast. Bovendien is er een controlesysteem aan gekoppeld: elke batch wordt gecontroleerd op samenstelling en kwaliteit vóór gebruik in onze filters.
MEDICIJNRESTEN EN MICROVERONTREINIGINGEN
Deze kleine vervuilers – afkomstig uit cosmetica, geneesmiddelen of schoonmaakmiddelen – zijn moeilijk te verwijderen in klassieke zuiveringsinstallaties. In helofytenfilters worden ze daarentegen grotendeels biologisch afgebroken of vastgehouden, met tot wel 95% minder medicijnresten in het uitstromende water.
Wel is het belangrijk om te beseffen dat de concentraties sterk kunnen schommelen, zelfs van uur tot uur of dag tot dag. Bovendien zit er in elk IBA-systeem een natuurlijke vertraging tussen het binnenkomen en verlaten van het afvalwater: het kan tot vijf dagen duren voor het influent het systeem volledig doorlopen heeft. Daardoor moeten meetresultaten altijd met de nodige voorzichtigheid worden geïnterpreteerd.
3. SAMENGEVAT
De ondergrondse compacte systemen zijn gevoelig voor onderhoud. Wanneer dat uitblijft, functioneren ze duidelijk ondermaats, met geregeld hoge concentraties organische stoffen en nutriënten in het effluent. Omdat deze systemen technisch complexer zijn, moeten ze ook nauwkeuriger worden opgevolgd. Goed onderhouden compactsystemen kunnen wél een degelijke waterkwaliteit behalen, maar dat vraagt regelmatige controle en onderhoud.
De helofytenfilters presteren over het algemeen veruit het best. Ze scoren lager op zwevend stof, organische verbindingen en nutriënten en staan bekend om hun robuustheid en onderhoudsarme werking. Een aandachtspunt blijft het uitlogen van materialen binnen sommige filters. Daarom pleit HelloWater voor meer controle op gebruikte vulmaterialen, iets wat binnen onze eigen systemen al standaard wordt toegepast.
De volledige STOWA-studie wordt zeker aangeraden voor wie dieper wil ingaan op de resultaten en technische details. Ze biedt waardevolle inzichten voor beleidsmakers, onderzoekers en ontwerpers van decentrale zuiveringssystemen.
Onze dank gaat uit naar de auteurs en begeleidingscommissie van STOWA voor deze grondige en noodzakelijke studie.
Heeft u nog vragen? Neem gerust contact op,
we maken het graag helder — net zoals uw afvalwater! 💧